Wileński dziennik Bronisława Piłsudskiego z lat gimnazjalnych 1882‒1885 to lektura niezwykle zajmująca. Poznajemy życie rodzinne młodzieńca w świetle relacji z bliższymi i dalszymi członkami rodziny. Codzienne, barwne wpisy diariusza są bardzo osobiste. Wiele w nich autorefleksji nad dojrzewaniem i rozwojem emocjonalno-seksualnym, wewnętrznych zmagań z własnym „ja”, samokształcenia narodowo-patriotycznego, wytyczania życiowych drogowskazów („Obowiązek, Matka i Bóg” oraz „Naprzód pracą”).
Na kartach dziennika gimnazjalisty wiele miejsca zajmują szkolne realia – relacje rosyjskich nauczycieli do polskich uczniów, odpytywanie na lekcjach, sprawdziany, oceny, obowiązkowe i zakazane lektury czy odrabianie lekcji domowych. Konfrontacja pierwszych poglądów politycznych, ciekawość historyczna, jak również stosunek do Kościoła i praktyk religijnych kształtowały mocny charakter młodego człowieka.
Dziennik jest także obrazem codziennego życia Polaków w wielonarodowym i wielowyznaniowym Wilnie. Pokazuje szarość miasta złamanego rosyjskimi represjami, obnaża ówczesny system rusyfikacji – całkowitą pacyfikację społeczeństwa polskiego i walkę przeciwko Kościołowi Katolickiemu.
Smakowanie i doświadczanie prawdziwego, często niełatwego życia pod zaborami… tak można podsumować treść młodzieńczego dziennika Bronka Piłsudskiego, starszego o rok brata Józefa, przyszłego Marszałka.
Wydana w ramach serii Instytutu Polonika „Studia i Materiały” książka jest cennym źródłem autobiograficznym i doskonale uzupełnia stan naszej dotychczasowej wiedzy o młodym Bronisławie Piłsudskim, późniejszym zesłańcu syberyjskim, etnografie i znawcy Azji Wschodniej. Jest zarazem doskonałym materiałem do rekonstrukcji systemu edukacji Wileńszczyzny sprzed 140 lat.
Pisany w północno-kresowym dialekcie rękopis młodzieńczego dziennika to zabytek literatury będący naszym narodowym dziedzictwem za granicą – polską spuścizną na Wschodzie znajdującą się w zbiorach Biblioteki Wróblewskich Litewskiej Akademii Nauk w Wilnie.
